Кажекенова Эльмира Асимхановна

«№30 жалпы орта білім беретін мектеп» КММ

 ШҚО Семей қаласы

Биологиядан сыныптан тыс жұмыс

10-11 сыныптар

Тақырыбы: Химия және табиғатты қорғау

Мақсаты: Химия пәні мен қоршаған ортаны және химияның қоршаған ортамен байланысын көрсету.

Міндеті: Ойлай білу, салыстыра білу, өздерінің көзқарастарын білдіру және қорытындылай білу.

Ұжымда бірігіп жұмыс істей алуы және бірін – бірі тыңдай білуі.

Қоршаған ортаны таза ұстауға, қорғауға, қастерлеуге тәрбиелеу.

Әдісі: сұрақ – жауап, өз ойларын білдіруі, қосымша ақпараттар.

Барысы:

1.     Кіріспе сөз.

Құрметті ұстаздар мен оқушылар «Химия және табиғатты қорғау» тақырыбы аясында өтетін дөңгелек столымызға қош келдіңіздер.

Химия пәні заттарды, олардың қасиеттерін басқа заттарға айналып түрленуін қарастырады. Химияның міндеті – заттарды қолдану үшін қасиеттерін айқындау, адамдардың сұранысына қажет жаңа химиялық заттар алу, табиғи қорларды орынды пайдаланып, қоршаған ортаны қорғау.

 Бүгінгі таңда адам-табиғат қатынасы қазіргі қоғамның аса өзекті мәселелерінің біріне айналды.В.И.Вернадский «Бүгінде тіршілікті сақтап қалу үшін бүкіл адамзат біртұтас және саналы одақ ретінде әрекет етуі керек» - деп бастаған кезең келді. Әрбір жеке адам «Өзіме ғана емес, өзгеге де жақсы болуы қажет» деген ұстанымды еске ұстап, табиғатты қорғауға атсалысуы қажет.

2.     Оқушыларға тапсырма: Химия мен қоршаған ортаның байланысының оң және теріс жақтарын көрсет.

Оқушылардың жауаптары бойынша ой бөлісу.

3.     Химия және химия өнеркәсібінің өркендеуі шаруашылықтың барлық салаларының дамуына, жалпы ғылыми-техникалық прогрестің жеделдеуіне әсер етті. Қазіргі қоғамда әрбір адам өзінің химия ғасырында өмір сүріп отырғанын жақсы біледі. Өйткені химия адамды сырт киіммен ғана қамтамасыз етіп қоймай тамақтандырады, әрі емдейді. Олардың баспаналы болып, өмірін көркейтуіне көмектеседі. Адамдар химияның қызметін әр сағат, әр секундта көреді десек артық айтқандық емес.

Бүгінгі дөңгелек столда химияның суға, атмосфераға, адамға әсерін қарастырамыз.

       Су.

Судың ластануы

Асем 10 сынып оқушысы: Қазақстанға ағып келетін өзендердің көпжылдық маңыздылығын орташа есеппен бағаласақ, соңғы 30 жылда жылына 25,3 тек­ше шақырымға азайғаны байқалады жергілікті сулар бойынша – 10,3, трансшекаралық сулар бойынша – 15,2. Бұл ауа­ райының ұзақ мерзімді болжамының өзгеруіне сәйкес келеді. Трансшекаралық ағып келетін сулар азаяды деген болжамдарды ескергенде 2020 жылға қарай республикада су ресурстарының әрі қарай азаюы жылына 86 текше шақырымға дейін жетпек. Естеріңізге сала кетейін, жерасты су көзі әдетте ірі өзендердің бассейніне жинақталған. Бұл жер үсті ресурстарымен тығыз гидравликалық байланысы бар екенін көрсетеді. Сондықтан да оларды пайдалану келісілген түрде жүзеге асуы керек: бір “элементті” шамадан тыс пайдалану екіншісінің жағдайына міндетті түрде әсер етеді. Табиғи-климаттық факторды да естен шығаруға болмайды. Гидрометеорология, гидрология мен су ресурстарын пайдалану мәселелері біртұтас дүние ретінде қаралуы керек. Су нысандары ахуалын шынайы біліп отыру үшін жоспарлы түрде мониторинг жүргізілуі. Ол суды қауіпсіз пайдалану және қауіпті жағдайлардың алдын алу үшін қажет.

– Біріншіден, ел ішінде су ресурстарын қорғау мен ұтымды пайдалану қажет. Ол үшін кіріктірілген басқарудың ұлттық жоспарын қабылдау керек және соның негізінде тұтастай оңалту жұмыстарын, қолданыстағы су шаруашылығы инфрақұрылымын  жетілдіру  қажет. Бұдан тыс, барлық жерде жаңа су үнемдеу технологияларын, өндірістік үрдістерді басқарудың автоматтандырылған жүйелерін енгізіп, мемлекеттік және бастапқы су есептеуді жолға қою керек. Алғашқы тәжірибелердің нәтижелері көңіл көншітеді. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысындағы “Жаңа Ақдала”  агрофирмасы қызанақ өсіру үшін тамшылатып суару технологиясын енгізді. Соның арқасында алынған өнім көлемі 3,5 есе артып, су шығыны 2,8 есеге азайды. Тыңайтқыш заттарды қолданудағы үнемдеу 30%-ға, ал өсімдікті ауылшаруашылық  өңдеуге кеткен шығын 40%-ға кеміді. Ақмола, Қарағанды және  Павлодар облыстарында картоп өсіруде америкалық “Валей” суару мәшинелері қолданысқа сәтті енгізілуде. Нәтижесінде, егістік суын үш есе үнемдей отырып, өнім көлемін арттыруға қол жеткізілді. Бүгінде мемлекет тарапынан ресурстарды үнемдеуге баса көңіл бөлініп отыр деуге болады. Атап айтқанда, ресурс үнемдейтін озық технологияларды енгізу үшін ұзақ мерзімді жеңілдетілген несие берілуде. Бұл ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнын төмендетіп, рыноктағы бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жасалып отыр.

Арал теңізі

Азат 11 сынып оқушысы:Бүкіл әлемге назарын аударған Қазақстанның ең шиеленіскен экологиялық проблемасы – Арал теңізінің проблемасы. Мақта және егістігіне Сырдария мен Әмудария өзендерінің суын мейірімсіз пайдалану осы апаттың себебі болып табылады. Адам іс-әрекетінің нәтижесінде Арал теңізіне аталған өзендердің суы өте аз мөлшерде жетті. Бұл теңізге келетін му көздері болмағандықтан, Арал теңізі 30 жылға жуық аралықта өз суының жартысынан айрылды, сөйтіп іс жүзінде екі көлге – қазақстандық және өзбектік көлге бөлінді. Соның нәтижесінде бұрынғы теңіз түбінде орасан үлкен тұзды аумақ түзілді. Миллиондаған тонна шаң және тұзды жел көтеріп, едәуір қашықтыққа үрлеп жеткізді де, өте үлкен аумақты тұз басады. Сөйтіп бұл апаттың зардабы Орталық Азияның барлық республикаларына дерлік тиді. Орталық Азияның республикаларының үкіметі Аралды құтқару жөнінде бірқатар пәрменді шараларға келісті. Бірінші кезекте Арал теңізіне құятын өзендер ағысын ұлғайту жөнініде шаралар қабылданатын болады. Сондай-ақ құмды бекіту үшін бұрынғы теңіз түбіне ағаш отырғызу жұмысы кеңінен өткізілмекші. Арал проблемасымен шұғылданатын сарапшылар тіпті теңізді бұрынғы ернеуіне жеткізіп, қалпына келтіре алмағанның өзінде су деңгейін көтеру толық іске асатын жұмыс екеніне сенімді. Зоологтар байқағандай, Арал маңының солтүстігінде кейбір құстардың ұя салуға оралуы да мұндағы бұрынғы экожүйені қалпына келтіру мүмкіндігі барын білдіреді.АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы деңгейіне жеткізу үшін 200 миллиард доллар қажет дейтін көрінеді. Аралды бұрынғы қалпына келтіру үшін іргелі зерттеу жолымен Каспий-Арал каналының ғылыми-техникалық дәлелдемесі жасалынады. Каспий теңізінен деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп кететіні, яғни ғасырлық тербелісі бұрыннан белгілі құбылыс. Соңғы көтерілуінде теңіз деңгейі 214 см-ге өсіпті. Каспиймен шекарасы жанасқан мемлекетттердің (Ресей, Казақстан, Иран, Түрікменстан, Әзірбайжан) біраз жағалық жерлері судың астында қалды. Кәзірдің өзінде де бұл елдердің мұнай өндіріп тұрған көптеген кен орындары мен халық орналасқан жерлері су астына кету қаупі бар.

Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің акваториясының ауданына (380 000 км2) көбейтсек, ол 800 км текше километр (800 км3) су болады. Бір кызығы, дәл осыншама су көлемі кұрып бара жатқаны Аралға жетпей тұр! Каспий теңізіндегі артық суды шарпып алып Аралға құйса екі теңіз де өздерінің баяғы күйлеріне келер еді. Мұны екі теңізді каналмен косу арқылы оңай жүзеге асыруға болады. Арал Каспийден 74 метр биіктікте орналасқан және екеуінің арақашықтығы 500 километрді құрайды. Жоба бойынша Каспий-Аралканалын  салуды2 кезеңге бөліп жүргізукерек.

 Алдымен каналдыңаса терең емес табан бөлігін минерал жыныстың ішінен

қазып, одан шыққан топырақты каналды бойлайжағалауға үйеді. Каналды бетонмен каптап, жылына 25 текше километр (25 км3) су жүретіндей етіп іскеқосады. Екінші кезеңде, каналдың жағасында жиналған үйінді топырақты тегістеп жайып, каналдың екіжағынан бірдей дамба көтереді. Соның нәтижесінде каналдың көлемі кенейіп,40 текше километр (40 км3) сужүретін болады. Бұл есептеужайдан-жай, 

кездейсоқ алынып отырған жоқ. Олар Аралды қалпына келтіружұмысында құрылысқа өте аз шығын жұмсап, энергияны үнемді пайдалануға мүмкіндік береді.

Арал апатынасебепболғанфакторлар: 1)      жергіліктіжердіңтарихи-табиғиерекшеліктерінескермеу 2)      ауылшаруашылығындұрысжоспарламау, судыңқорынесепкеалмау 3)      суды өтекөпқажетететінкүріш, мақтадақылдарынбарыншакөбейтіпжіберу 4)      жердіигерудіңагротехникалықшараларынсақтамаужәне суды үнемдіпайдаланбау 5)      табиғатресурстарынпайдалануғажіберілгенқателіктер мен оны меңгерудіңғылымитұрғыданнегізделмеуі

Каспий теңізі

10 сынып оқушысы Сымбат:

Аймақтаүшбастыэкологиялықпроблемасынатапөтугетболады:
1. Қошқар-Атақалдықсақтауқоймасыныңпроблемасы, онда 105 млн тонна улыжәнерадиоктивтіқалдықтарсақталады. СКЗ және ХГМЗ зауыттарыныңтолықтоқтаптұруынабайланысты 1988 жылданбастапағындысуларағызылыпжіберілмейді. Сұықфазаныңдеңгейітөмендеуде. Қазіргіуақыттажалпыкөлемі 77км жертазартылып, көлемі 30км жағажайларпайдаболды. Қалдықсақтауқоймасыжөніндегіпроблемалықмәселелердішешуүшінмиллиондағанқаражатқажет.
   2.